Dwangstoornis

Wat is een dwangstoornis?

Dwangstoornis is een psychische aandoening waarbij je herhaaldelijk dwangmatige gedachten ervaart en/of dwangmatige handelingen (compulsies) uitvoert om deze gedachten te verminderen of te voorkomen. De gedachten beïnvloeden jouw dagelijks functioneren. Je hebt namelijk continu het gevoel dat het niet opvolgen van de dwanghandelingen tot nare gevolgen leidt. Doorgaans lukt het niet goed om deze gedachten los te laten of te negeren. Als je de handelingen niet uitvoert, zorgt dit voor angst en onrust. Een dwangstoornis is één van de verschillende soorten angststoornissen die we kennen.

Hoe vaak komt een dwangstoornis voor?

Een dwangstoornis komt bij ongeveer 2 procent van de mensen voor [1]. Het komt evenveel voor bij mannen als bij vrouwen. Een dwangstoornis ontwikkel je meestal rond je 20ste levensjaar, maar het kan ook eerder of later. Een dwangstoornis op latere leeftijd ontstaat vaak na ingrijpende gebeurtenissen of levensveranderingen. 

Wat zijn de kenmerken van een dwangstoornis?

Het opvallendste kenmerk van een dwangstoornis is dat je last hebt van dwanggedachten en/of dwanghandelingen. Je wordt angstig en onrustig van het niet uitvoeren van de dwanghandelingen. Een dwanggedachte hoeft nog niet gelijk te betekenen dat je een dwangstoornis hebt.

Heb ik een dwangstoornis?

Iedereen heeft wel eens een dwanggedachte: een vervelende gedachte die je eigenlijk liever niet hebt. Bijvoorbeeld het idee dat iemand van wie je houdt iets ernstigs overkomt of de angst dat je een ongeluk krijgt. Dit soort automatisch opkomende gedachten of beelden noemen we intrusies. 

Één dwanggedachte of intrusie maakt nog geen dwangstoornis. Pas als je de gedachten ziet als waarheid, en er angstig van wordt en/of meerdere uren per dag handelingen uitvoert om een nare uitkomst te voorkomen, noemen we het een dwangstoornis (obsessieve-compulsieve stoornis). Blijven deze gedachten aanhouden; worden ze je als het ware opgedrongen en maken ze je angstig? Dan is er sprake van een dwangstoornis.

Voorbeelden van dwanggedachten / intrusies zijn:

• Gedachten van seksuele aard, zoals de gedachte dat je mogelijk op hetzelfde geslacht valt. Of over seksuele dingen die als ongepast worden beschouwd: bijvoorbeeld over seks met dieren, familieleden of kinderen. 
• Gedachten van agressieve aard, zoals de gedachte dat je anderen misschien iets aan zal doen, zonder dat je dit wilt. 
• Gedachten over gezondheid, zoals de gedachte dat je besmet raakt met een ernstige ziekte of dat jij anderen zult besmetten.

Dwanghandelingen

Bij een dwangstoornis heb je naast dwanggedachten vaak ook last van dwanghandelingen. Dwanghandelingen komen voort uit de dwanggedachten. Je hebt de gedachte dat er iets ergs zal gebeuren op het moment dat je een handeling niet uitvoert. Je doet bijvoorbeeld 10 keer de deur opnieuw op slot om te voorkomen dat er wordt ingebroken. Op korte termijn bieden deze handelingen je geruststelling. 

Andere voorbeelden van dwanghandelingen zijn:

• Bijzonder vaak je handen wassen om te voorkomen dat je ziek wordt.
• Het gasfornuis meerdere malen controleren voordat je van huis gaat, om brand te voorkomen.
• Extreem vaak in de spiegel kijken om te zien of je er nog goed uitziet.
• Je sokken, schoenen, broek en shirt altijd in dezelfde volgorde willen aantrekken om te voorkomen dat je een ongeluk krijgt.

Welke soorten dwangstoornissen zijn er?

We maken onderscheid tussen 5 soorten:

• Obsessieve-compulsieve stoornis
  Bij een obsessieve-compulsieve stoornis (OCS, of in het Engels ook wel OCD genoemd) heb je meerdere keren per dag last van dwanggedachten. Met of zonder dwanghandelingen. Deze stoornis neemt veel tijd in beslag, waardoor het een grote invloed heeft op je dagelijks leven. Smetvrees is een voorbeeld van een obsessieve-compulsieve stoornis. Je hebt hierbij een extreme angst voor vuil, vies worden en besmet raken.
• Verzamelstoornis
  Als je een verzamelstoornis hebt, heb je een drang om specifieke voorwerpen te verzamelen en te bewaren. Spullen wegdoen is bijzonder moeilijk voor jou. Het leidt er vaak toe dat je een grote hoeveelheid spullen in je huis hebt, waar eigenlijk helemaal geen plek voor is.
• Excoriatiestoornis
  Een excoriatiestoornis noemen we ook wel huidpulkstoornis. Als je hier last van hebt, heb je steeds de drang om aan je huid te pulken. Het lukt je niet hiermee te stoppen. Hierdoor beschadig je je huid.
• Morfodysfore stoornis
  Als je een morfodysfore stoornis hebt, heb je het idee dat je een vervorming hebt aan je lichaam of gezicht. Vaak is hierbij voor anderen geen zichtbare afwijking te zien, of maar een hele kleine. Zelf besteed je er extreem veel aandacht aan en vind je jezelf lelijk. Je wilt bijvoorbeeld je gezicht camoufleren, of in extreme gevallen plastische chirurgie om de ‘afwijking’ te verhelpen. De morfodysfore stoornis wordt ook wel Body Dysmorphic Disorder (BDD) genoemd.
• Trichotillomanie
  Heb je trichotillomanie, dan ervaar je drang om je eigen haar uit te trekken. Niet alleen het haar op je hoofd moet eraan geloven, maar ook de wimpers, wenkbrauwen of andere vormen van lichaamsbeharing krijgen het soms te verduren. Deze stoornis leidt soms tot kale plekken.

Hoe ontstaat een dwangstoornis?

Meerdere factoren spelen een rol bij het ontwikkelen van een dwangstoornis, waaronder genetische factoren, omgevingsfactoren en persoonlijke omstandigheden.

• Biologische factoren
  Als één van je ouders een dwangstoornis heeft, is de kans groter dat je ook een dwangstoornis ontwikkelt. Dit betekent niet direct dat je hier ook daadwerkelijk last van krijgt.

• Persoonlijke eigenschappen
  Er zijn kenmerkende persoonlijkheidseigenschappen die mensen met een dwangstoornis opvallend vaak met elkaar gemeen hebben. Zo ben je, als je een dwangstoornis hebt, vaak ook:
  • Gevoelig voor negatieve consequenties;
  • Snel gestrest;
  • Introvert;
  • Sneller angstig en heb je daarom behoefte aan controle en zekerheid;
  • Perfectionistisch. Daarnaast zijn mensen met een dwangstoornis vaak geneigd om kansen te overschatten en ervaren ze een groot verantwoordelijkheidsgevoel.

• Sociale factoren
  Soms ontstaat een dwangstoornis na het meemaken van grote, stressvolle levensgebeurtenissen. Bijvoorbeeld het meemaken van een scheiding of werkloos worden. Je bent dan meer vatbaar voor het ontwikkelen van een dwangstoornis.

Welke invloed heeft een dwangstoornis op het dagelijks leven?

Bij een dwangstoornis ben je in je hoofd veel bezig met de dwanggedachten en dwanghandelingen. Dit kan je dagelijkse leven op verschillende manieren beïnvloeden:

• Energieniveau
  Het dagelijks bezig zijn met dwanggedachten in je hoofd en het uitvoeren van dwanghandelingen vraagt veel energie. Je bent daardoor vaker vermoeid.

• Productiviteit
  Dwanggedachten leiden je af van waar het werkelijk om draait. De dwanghandelingen kosten je tijd. Dit gaat ten koste van je productiviteit, bijvoorbeeld op je werk of thuis, in het huishouden.

• Sociale relaties
  Als je een dwangstoornis hebt, ervaar je soms ook problemen met de mensen om je heen. Bijvoorbeeld omdat je jezelf schaamt voor je klachten, of omdat anderen je niet goed begrijpen.

Adviezen bij een dwangstoornis

Tips voor mijzelf (ik heb last van een dwangstoornis)

Ervaar je zelf klachten? Dit zijn enkele tips en adviezen:

• Lees over dwangstoornissen. Hierdoor leer je meer over je eigen klachten en begrijp je ze beter.  
• Praat over je dwanggedachten en bijbehorende klachten met de mensen om je heen. Mogelijk ken je wel iemand die jouw klachten herkent of vind je steun bij een ander. 
• Zorg goed voor jezelf. Beweeg voldoende; houd een vast slaapritme aan; zorg voor voldoende rust en ontspanning en eet gezond. Een ongezonde leefstijl kan je klachten namelijk verergeren.

Tips voor partner of dierbare met dwangstoornis

De volgende adviezen zijn er voor jou, als partner, vriend of dierbare van iemand met een dwangstoornis. 

• Inlezen in wat een dwangstoornis precies inhoudt is ook voor een partner slim om te doen. Het helpt bij het begrijpen van de dwanggedachten en klachten van je naaste.
• Stel de persoon met dwanggedachten gerust of bied je naaste een vorm van ontspanning. 
• Ga niet mee in de dwang, maar reken de ander er ook niet op af. Besef dat de ander daadwerkelijk het gevoel heeft dat hij of zij dwanghandelingen moet uitvoeren.
• Blijf ook letten op je eigen grenzen, als je iemand met dwang wilt helpen. Je kunt de ander alleen helpen als je zelf rustig bent.

Is een dwangstoornis te behandelen?

Een dwangstoornis is goed te behandelen met therapie. Na een behandeling kunnen dwanggedachten en de neigingen tot dwanghandelingen blijven opkomen. Dit is natuurlijk voor een mens en gebeurt ook bij mensen zonder dwangstoornis. Een behandeling vermindert wel de hoeveelheid last die je ervaart. Op deze manier krijg je weer controle over je leven en wordt je dagelijks leven minder door dwang beïnvloed.

Hoe kun je een dwangstoornis behandelen?

Een dwangstoornis wordt doorgaans behandeld met een therapeutische behandeling bij de psycholoog. Het doel hiervan is klachten verminderen en een terugval voorkomen. In een behandeling leer je technieken om met je dwanggedachten om te gaan. Ook op de lange termijn.

Naast therapeutische behandeling, wordt in overleg met een huisarts of psychiater, soms gekozen voor een aanvullende behandeling met medicijnen.

Therapievormen bij dwangstoornis

• Exposure & responspreventie
  Exposure en responspreventie zijn technieken uit de cognitieve gedragstherapie die effectief zijn bij het behandelen van dwangstoornissen. Bij exposure therapie word je blootgesteld aan angstige gedachten en situaties die angst oproepen. Als je een dwangstoornis hebt, vermijd je dit soort situaties vaak. Zo leer je op de lange termijn niet met de angst omgaan. Door het blootstellen aan de angst, ervaar je dat je angst ongegrond is en neemt de spanning af. Hierna volgt de responspreventie. Dit is het bewust niet uitvoeren van dwanghandelingen. Op termijn ervaar je hierdoor dat de dwanghandelingen en dwanggedachten geen verbinding met elkaar hebben. Daardoor dooft de angst uit.
  

• Cognitieve gedragstherapie (CGT). Naast exposure en responspreventie worden ook andere technieken uit de CGT toegepast. Bijvoorbeeld het uitdagen van de dwanggedachten. Hierbij ga je samen met de psycholoog na of je dwanggedachten realistisch zijn. Bijvoorbeeld met een kansberekening. Je kijkt ook samen naar wat de dwanghandelingen jou opleveren, tegenover wat het je op de lange termijn kost. Dit maakt je bewust van je denkproces.

• Acceptance and Commitment Therapy (ACT)

Bij ACT creëer je samen met de psycholoog afstand van je dwanggedachten. Je leert dat je gedachten enkel gedachten zijn, die niet altijd waarheid hoeven zijn. En je leert dat je niet naar deze dwanggedachten hoeft te handelen. Daarnaast bespreek je met de therapeut waar je ruimte voor wilt maken in je leven, zodat je jouw aandacht kunt verleggen naar wat voor jou belangrijk en waardevol is.

• Het KOP-model. Voordat de therapie begint, wordt met het KOP-model duidelijk in kaart gebracht waar je last van hebt en hoe dat zo is ontstaan. En wat je er vervolgens aan kunt doen. Een voorbeeld van een ingevuld KOP-model: