Paniekstoornis

Wat is een paniekstoornis?

We spreken van een paniekstoornis wanneer je angst hebt voor terugkerende paniekaanvallen waarbij je ook duidelijke gedragsverandering laat zien, bijvoorbeeld vermijdingsgedrag. En als je merkt dat je je leven niet meer kunt leven zoals je deed en wilt. Tussen de aanvallen door ben je opmerkzaam voor wat er in je lichaam gebeurt, omdat je bang bent voor een nieuwe paniekaanval.

Soms is er een aanleiding, maar vaak ontstaat een paniekaanval voor je gevoel ‘uit het niets’ en heb je geen idee waar het beangstigende gevoel vandaan komt.

Bij het ontwikkelen van een paniekstoornis zien we dat mensen vervolgens geneigd zijn om hun gedrag aan te passen om te voorkomen dat je nog een paniekaanval krijgt. Dit kan zijn dat je plekken of situaties vermijdt of juist altijd een flesje water bij je hebt om te (proberen) voorkomen dat er nog een paniekaanval komt. Dit laatste noemen we veiligheidsgedrag.

Wat zijn de kenmerken van een paniekstoornis?

Steeds terugkerende paniekaanvallen zijn een kenmerk van een paniekstoornis. Tijdens een paniekaanval overvalt een plotselinge golf van intense angst je. Het zijn korte momenten waarin je een intense angst beleeft. Paniekaanvallen zien er voor iedereen anders uit, maar het betreft altijd een aantal lichamelijke symptomen bij elkaar. Daarbij kun je de volgende symptomen ervaren: 

• Hartkloppingen of een stevig bonzend hart;;
• Zweten;
• Hyperventileren;
• Tintelingen in armen en benen;
• Misselijkheid/braken;
• Een onprettig of pijnlijk gevoel op de borst;
• Trillen en/of beven;
• Duizeligheid, het gevoel flauw te vallen;
• Koude rillingen of opvliegers;
• Een verdoofd of tintelend gevoel in je vingers;
• Gevoelens van ademnood of verstikking
• Een onwerkelijk gevoel (derealisatie) of het gevoel los van jezelf te staan (depersonalisatie);
• Angst om gek te worden en je zelfbeheersing te verliezen;
• Angst om dood te gaan.

Paniekaanvallen zijn voor veel mensen zo beangstigend dat je bang wordt om opnieuw een paniekaanval te krijgen. Dit kan leiden tot gedragsveranderingen, zoals het vermijden van bepaalde situaties of plekken. Of veiligheidsgedrag.

Op het moment dat je een paniekaanval hebt, wil je maar één ding: wegwezen uit deze situatie. Je wilt letterlijk vluchten. Eigenlijk wil je daarmee vluchten van wat er in je lichaam gebeurt.

Vaak is er geen echt ‘gevaar’. Sommige mensen ervaren de paniek sensaties als zo beangstigend dat ze denken dat ze doodgaan. 

Paniekstoornis en agorafobie

Agorafobie of pleinvrees komt vaak voor in combinatie met een paniekstoornis. Bij agorafobie heb je een duidelijke angst voor twee of meer van de volgende situaties:

• Gebruikmaken van (openbaar) vervoer;
• Je in een open ruimte bevinden;
• Je in een afgesloten ruimte bevinden;
• In de rij of menigte staan;
• Alleen buitenshuis staan.

Je vreest of vermijdt deze situaties vanwege de gedachte dat ontsnappen moeilijk is of dat er geen hulp beschikbaar is. Niet iedereen met een paniekstoornis heeft ook last van agorafobie of pleinvrees. 

Wat is het verschil tussen een paniekstoornis en andere angststoornissen?

Een paniekstoornis is een van de vele soorten angststoornissen waarvan de symptomen overeen kunnen komen met sociale fobie en gegeneraliseerde angststoornis.

Bij een sociale fobie heb je angst voor de afwijzing of een kritisch oordeel van anderen. Bij een gegeneraliseerde angststoornis pieker je vooral veel over wat er allemaal mis kan gaan en heb je moeite deze zorgen in bedwang te houden. Deze andere angststoornissen kunnen wel of niet gepaard gaan met paniekaanvallen. Als paniekaanvallen vaak voorkomen en je angst hebt voor nieuwe paniekaanvallen en je je gedrag hierop aanpast, dan spreken we van een paniekstoornis. 

Hoe ontstaat een paniekstoornis?

Het is niet altijd even duidelijk wat de oorzaak is voor het ontstaan van terugkerende paniekaanvallen. Er zijn meerdere mogelijke oorzaken en het verschilt per persoon. Er is wel een aantal factoren waarbij paniekstoornissen vaker voorkomen:

• Erfelijkheid
  Er speelt mogelijk een erfelijke factor een rol, als er vaker angst of paniekklachten in je familie voorkomen.
• Ingrijpende gebeurtenissen
  Paniekaanvallen ontstaan soms nadat je een ingrijpende gebeurtenis hebt meegemaakt. Denk bijvoorbeeld aan het afscheid moeten nemen van een naaste, overbelasting op werk of de beëindiging van een relatie.
• Leefstijl
  Een ongezonde manier van leven, vergroot het risico op een paniekstoornis, vooral: weinig ontspannen, weinig bewegen, veel stress. Ook veel cafeïne, alcohol of drugs versterken de lichamelijke verschijnselen van angst. Soms leidt dit (opnieuw) tot paniekaanval.
• Opvoeding
  De manier waarop je met angst omgaat, is deels aangeleerd. Was één van je ouders misschien angstig of overbezorgd? Dan is de kans groter dat jij ook gevoeliger wordt voor angsten en paniekaanvallen. Of heb je bijvoorbeeld geleerd alles onder controle te willen houden? Of moeilijke situaties aan anderen over te laten? Dan helpt dat niet. 
• Persoonlijkheid
  Mensen met neuroticisme (neiging tot emotionele instabiliteit) zijn gevoeliger voor stress, ervaren gewone situaties sneller als bedreigend en zij hebben meer moeite met tegenslagen en frustraties. 
• Psychologisch
  Jouw cognitieve waarnemingen, ofwel de bril waardoor jij naar het leven kijkt, spelen een rol bij het ontwikkelen van een paniekstoornis. Ook de copingstrategieën die je hanteert in angstige situaties zijn van belang.

Angst heeft een beschermende functie

Angst is een heel normaal en gezond verschijnsel van het lichaam. Het heeft een beschermende functie. Angst waarschuwt ons voor mogelijk gevaar. Om de overlevingskans te vergroten geeft het lichaam liever een vals alarm dan dat het gevaar over het hoofd ziet.

Om deze reden is er bij het voelen van angst niet altijd daadwerkelijk gevaar. Jij kunt de lichamelijke sensaties die je ervaart bij angst moeilijk plaatsen. Deze sensaties voelen onaangenaam waardoor je mogelijk geneigd bent meer te vermijden of veiligheidsgedrag in te zetten. [3]

Waar kan een paniekstoornis tot leiden?

Een paniekstoornis kan een grote impact hebben op je leven. De gevolgen zijn bijvoorbeeld:

• Vermijding
  Je vermijdt situaties of plaatsen uit angst voor paniekaanvallen. Vaak zijn dit ook leuke dingen. Zoals het maken van reizen of het bezoeken van vrienden.
• Schaamtegevoelens
  Veel mensen met paniekaanvallen schamen zich hiervoor. 
• Somberheid
  Sombere gevoelens ontstaan bijvoorbeeld omdat je het gevoel hebt niet hetzelfde leven te kunnen leiden als mensen zonder paniekaanvallen. Je mist leuke dingen en hebt het gevoel stil te staan.
• Sociaal isolement
  Als je vervalt in vermijding, ga je minder vaak leuke dingen doen met je vrienden en kom je misschien niet meer op feestjes. Vriendschappen verwateren en je raakt in een sociaal isolement.
• Slechter slapen
  Als je stress, piekergedachten en/of spanning ervaart is het lastiger om te ontspannen. Dit zorgt ervoor dat je moeilijker in slaap komt. 
• Stoppen met sporten / minder bewegen
  Uit angst voor de lichamelijke sensaties.
• Minder goede concentratie
  Als je je zorgen maakt, heeft dat je aandacht. Het neemt onbewust veel ruimte in beslag in je gedachten. Dit maakt het lastiger om je te focussen op een taak en concentreren is lastiger.

Wat kun je zelf doen?

Heb je een paniekstoornis? Voor zowel jou als voor je naasten is er een aantal tips en adviezen over wat je kunt doen als jij last hebt van steeds terugkerende paniekaanvallen.

Tips bij een paniekstoornis – voor mij

• Blijf niet met de paniekklachten rondlopen, maar zoek hulp
  Neem iemand in vertrouwen en praat erover. Maar neem ook contact op met je huisarts of een psycholoog.
• Vermijden helpt je niet
  Hoewel dit erg moeilijk is, is het beter voor je om niet in vermijding te vervallen. Dit houdt je angst namelijk alleen maar in stand.
• Stilstaan bij de angstgedachte
  Is jouw angstgedachte – die je had tijdens een paniekaanval – uitgekomen? Nee? Reflecteer wat er wel is gebeurd en zet dit als realistischere gedachte tegenover de angstgedachte.
• Inzicht in veiligheidsgedrag
  Inzicht krijgen in wat jij doet om paniekaanvallen te voorkomen helpt ook. Je kunt hier zelf eens over nadenken, maar ook therapie helpt jou ontdekken wat voor veiligheidsgedrag jij vertoont en wat je nu allemaal vermijdt uit angst voor paniekaanvallen.

De volgende adviezen gelden als algemene leefstijladviezen die goed voor je zijn. Deze adviezen hebben niet als doel om paniek te voorkomen. 

• Zorg goed voor jezelf
  Dat betekent dat je genoeg beweegt; voldoende slaapt en gezond eet. Beperk alcohol- en cafeïnegebruik. Je kunt natuurlijk wel ergens koffie drinken als onderdeel van een sociale situatie aangaan.

• Structuur in je dag aanhouden
  Eet op vaste tijden en ga iedere dag om dezelfde tijd naar bed. Sta ook op een vast tijdstip weer op. 

• Zoek afleiding met ontspannende activiteiten
  Voldoende ontspannen is belangrijk om je stressniveau omlaag te brengen. Let op: zet dit niet in als vermijding.

Heb je toch een paniekaanval?

Besef je dat de angst altijd weer wegzakt. Je lichaam en hersenen zijn simpelweg niet in staat om langdurig in deze ‘hoogste staat van paraatheid’ te blijven. Wil je graag weten wat je kunt doen bij een paniekaanval? Lees hier meer over wat je kunt doen als je toch een paniekaanval hebt.

Tips voor een partner of dierbare (en mij)

• Wees er voor je naaste met een paniekstoornis. Praat erover met elkaar en zorg dat hierover geen schaamte hoeft te bestaan. 
• Ondersteun of stimuleer niet het vermijdende gedrag van je naaste.
• Stel hem of haar gerust op het moment dat een paniekaanval optreedt. 
• Naast het bieden van geruststelling kun je vragen waar je partner of naaste op het moment van een paniekaanval behoefte aan heeft. Soms is aangeven waar de behoefte ligt lastig voor mensen die in paniek zijn. Stimuleer je partner om te praten over zijn of haar gevoelens op dat moment.

Is een paniekstoornis te behandelen?

Een paniekstoornis is goed te behandelen. Met zowel therapie als met medicijnen zijn goede resultaten te behalen. 

Hoe wordt de classificatie gesteld?

Een psycholoog of psychiater kan de classificatie paniekstoornis stellen. Je hebt een paniekstoornis als je minimaal een maand na één van de paniekaanvallen nog last hebt van angst voor nieuwe paniekaanvallen. Of als je gedragsveranderingen vertoont ter voorkoming van paniekaanvallen en als het veel impact heeft op je beroepsmatig en sociaal functioneren. 

Hoe wordt een paniekstoornis behandeld?

Een paniekstoornis wordt behandeld met therapie en in sommige gevallen met medicatie. Of met een combinatie van beiden. De voorkeur gaat uit naar Cognitieve Gedragstherapie. In therapie leer je dat je de angst zelf aankan en leer je met jouw paniekgedachten omgaan. 

Behandeling van een paniekstoornis met therapie

Cognitieve gedragstherapie (CGT) is de meest gebruikte vorm van therapie bij paniekstoornissen. Bij deze behandeling:

• Krijg je inzicht in jouw paniekgedachten en leer je er alternatieve gedachten tegenover te zetten;
• Leer je je angstige gedachten uit te dagen. Je leert de angst aan te gaan en te kunnen door blootstelling aan lichamelijke sensaties of blootstelling aan situaties die voor jou paniekaanvallen oproepen. Zo leer je dat er niets ernstigs gebeurt en je de lichamelijke sensaties aankunt.

Acceptance and Commitment Therapy (ACT) is andere vorm van therapie die ook wordt toegepast bij paniekstoornis. Bij een behandeling met ACT doe je verschillende oefeningen:

Je leert loskomen van de paniekgedachten, de lichamelijke sensaties te verdragen, de focus te leggen op het hier-en-nu en wat je belangrijk vindt in het leven. Je richt je op waar je naar toe zou willen en hoe je wilt dat je leven eruit komt te zien (je bepaalt je waarden).